Ewolucja czy generacyjna wymiana? Rozwój współczesnych BWP

Nowoczesne rozwiązania i technologie stosowane w konstrukcji współczesnych wozów bojowych pozwoliły z jednej strony na osiągnięcie przez nie wymagań, które wcześniej były trudne do spełnienia, ale z drugiej spowodowały znaczny wzrost kosztów zarówno opracowania i produkcji, jak i - przede wszystkim - eksploatacji tych platform. Leży to u podstaw konieczności szukania różnych dróg kompromisowych rozwiązań, tak by finalny produkt jak najbardziej spełniał potrzeby potencjalnego odbiorcy, a jednocześnie jego cena i koszty eksploatacji zachowane były w akceptowalnych ekonomicznie granicach. Poniżej przedstawiamy kilka rozwiązań, opracowywanych w ostatnich latach.

Bradley Next Generation

Kolejna już modernizacja tego znanego wozu US Army polega przede wszystkim na polepszeniu mobilności i przeżywalności na polu walki z jednoczesnym obniżeniem kosztów jego eksploatacji. Modernizacji poddano elementy konstrukcji kadłuba (zwiększenie odporności dolnej jego części i przedziału żołnierzy desantu, zastosowanie odseparowanych przedziałów na paliwo i amunicję). Dokonano też zmian w układzie zawieszenia, wygospodarowano więcej miejsca wewnątrz i zwiększono ogólny bilans energetyczny wozu. W wieży zmodyfikowano rozwiązania dotyczące systemu kierowania ogniem, łączności i przekazywania danych, tak by bwp jeszcze bardziej zintegrować w sieciocentrycznym obszarze prowadzenia działań.

Prototyp nowego wozu wyposażono m.in. w pancerz, zbiorniki paliwa i właz kierowcy z gąsienicowego transportera opancerzonego AMPV (Armored Multi-Purpose Vehicle), natomiast instalację elektryczną i zespół napędowy pochodzi z samobieżnej haubicy M109A7.

New Generation AFV z Singapuru

Nowy projekt wozu bojowego przyszłości to pojazd o masie 29 ton, który w pierwszej kolejności ma zastąpić wszystkie dotychczas używane wersje M113A2. W projekcie główny nacisk położono na zapewnienie wysokiej mobilności, siły ognia, stopnia ochrony i świadomości sytuacyjnej załogi i desantu. Bwp ma ok. 6900 mm długości, 3280 mm szerokości i 3200 mm wysokości wraz z wieżą. Oprócz trzyosobowej załogi, wymiary wewnętrzne pozwalają na transportowanie ośmiu w pełni wyposażonych żołnierzy desantu. Silnik o mocy 710 KM zapewnia stosunek mocy do masy na poziomie 24,5 KM/t, co pozwala na rozwiniecie maksymalnej prędkości 70 km/h i uzyskanie zasięgu operacyjnego w granicach 500 km. Wóz posiada stosunkowo korzystnie ukształtowany pancerz, prawdopodobnie zapewniający wysoki poziom odporności, z grubymi panelami bocznymi zapewniającymi osłonę prawie 90% powierzchni bocznej kadłuba. Wstępnie pojazd został uzbrojony w zdalnie sterowany system wieżowy Adder M30 produkcji ST Kinetics z 30 mm armatą automatyczną Mk44 firmy ATK, 7,62 mm sprzężonym km i 76 mm ośmiorurową wyrzutnią granatów dymnych SDS-92.

W pełni stabilizowane uzbrojenie główne zapewnia 360⁰ pokrycie ogniem w azymucie i od -10⁰ do +45⁰ w elewacji, 60⁰/s obrót. Zastosowano zaawansowany system kontroli ognia, w skład którego wchodzi m.in. dalmierz laserowy oraz dzienno-nocne przyrządy celowniczo-obserwacyjne. Jednym z głównych rozwiązań konstrukcyjnych było zapewnienie wysokiej świadomości sytuacyjnej dla załogi i desantu, co uzyskano, miedzy innymi, poprzez wysokowydajną architekturę sieci elektronicznej i energetycznej wozu. Każdy żołnierz, niezależnie czy przebywa w pojeździe, czy na zewnątrz, może przekazać lub uzyskać informacje zarówno głosowe jak i wideo. Nowy wóz wyposażony będzie w SAF Army Battlefield Internet (ABI), co zapewni mu wysoki stopień współdziałania i przekazywania danych z innymi platformami bojowymi. ABI jest kluczowym elementem sieci Wide Area Communications (WAC), zapewniającej obrazowe i głosowe przekazywanie danych na poziomie poszczególnych żołnierzy, jednostek sprzętowych, pododdziałów, oddziałów i dowództw wyższego szczebla oraz zapewniający przesyłanie danych na dużych odległościach w satelitarnym paśmie Ku (co zapewnia również wsparcie podczas prowadzenia treningów i ćwiczeń wojsk). Dodatkowo zamontowany system kamer obrazuje sytuację zewnętrzną w obszarze 360⁰ wokół wozu.

K-21

Najnowsza wersja południowokoreańskiego wozu K-21, oznaczona dodatkowo skrótem PIP, odznaczać się będzie zwiększoną mobilnością taktyczną oraz poziomem zapewnianej osłony. Tę pierwszą poprawić ma zamontowanie nowego silnika o mocy zwiększonej z obecnych 750 KM do 840 KM (chociaż poprzednik zapewniał już i tak wysoki współczynnik mocy jednostkowej wynoszący 28KM/t).Drugą zwiększy zastosowanie opancerzenia NERA (ograniczającego rozprzestrzenianie się detonacji) i aktywnego systemu ochrony pojazdu ASOP (pochodna AWiS), którego zasadniczym elementem będą wyrzutnie przeciwpocisków zwalczających zbliżające się zagrożenia oraz radar wykrywania. Czas reakcji systemu ma być mniejszy niż 400 ms.

Możliwości zwalczania wozów opancerzonych przeciwnika polepszy zastosowanie wyrzutni ppk III generacji o zwiększonych możliwościach penetracji i skuteczności systemu naprowadzania.

Wydaje się, że ostatnie kroki modernizacyjne K-21 to efekt kompromisu, z jednej strony związanego z chęcią polepszenia możliwości bojowych (zwiększenie siły ognia i poprawa osłonności), z drugiej ograniczeniem masowym głównie wymuszonym wymogiem pokonywania przeszkód wodnych pływaniem. 

Lynx

Głównym założeniem konstrukcyjnym w wypadku Lynxa było uzyskanie wielozadaniowej platformy bojowej zdolnej do stosunkowo łatwej adaptacji do zmiennych warunków i potrzeb pola walki, a przy tym nie tak drogiej jak nowy bwp Puma. Wielozadaniowość ta objawia się poprzez zastosowanie modułowej konstrukcji opartej na sprawdzonych i powszechnie dostępnych komponentach i zespołach, jak też przez użycie tzw. Mission Kit, modułów misyjnych, pozwalających na łatwą konwersję wozu do wersji rozpoznawczej, dowodzenia, zabezpieczenia technicznego, ewakuacji medycznej czy wsparcia. Na system ochrony wozu składa się stalowy pancerz kadłuba (spawany z blach pancernych) oraz pakiety opancerzenia modułowego tzw. modular armour protection (MAP), reaktywnego (opcja), wykładziny przeciwodłamkowe czy podwójne dno. Wzmocnione opancerzenie stropu zwiększa poziom zapewnianej odporności przeciw systemom typu top-attack.

Dodatkowo producent wozu proponuje montaż rozproszonego i wielokanałowego ASOP ADS i samoosłony Rosy, połączonego z laserowymi czy akustycznymi sensorami zamontowanymi na wieży. Układ wydechowy i chłodzenia silnika skonstruowano zgodnie z zasadą redukcji promieniowania cieplnego i poziomu emitowanego hałasu. Zastosowanie gumowych gąsienic Defence Service Tracks zmniejszyło ich masę w stosunku do stalowego odpowiednika, poziom emitowanego w czasie jazdy hałasu, wibracji, oporów toczenia, zużycie paliwa, przez co zwiększono zasięg. Wersja KF41 o długości kadłuba 77300 mm pozwala transportować ośmiu w pełni wyposażonych żołnierzy, a sam wóz ma zostać wyposażony w silnik o mocy 809 kW (1100 KM).

Możliwości zwalczania różnych zagrożeń zwiększa zastosowanie automatycznego systemu rozpoznawania celów i ich śledzenia oraz Situational Awareness System (SAS), zapewniającego 360⁰ panoramiczną obserwację otoczenia wokół pojazdu za pomocą bloku czujników optoelektronicznych. System zobrazowania dostępny jest nie tylko dla wszystkich członków załogi, ale również dla desantu. Acoustic Sniper Locating System (ASLS) – system detekcji wystrzału - informuje załogę o zagrożeniach od małokalibrowej broni piechoty i obraca wieżę w kierunku zagrożenia. Specjalnie zaprojektowana elektroniczna architektura wozu umożliwia łatwe podłączenie kolejnych modułów czy zespołów elektronicznych w przyszłości. Dodatkowo wóz można wyposażyć w informatyczny system zarządzania walką, moduły łączności wewnętrznej i zewnętrznej oraz systemy dystrybucji i przetwarzania pozyskanego obrazu. Uelastycznia to przygotowanie odpowiednich konfiguracji wozu do wykonania konkretnych misji. We wnętrzu kadłuba zastosowano uniwersalny system mocowania foteli oraz wyposażenia podstawowego zadanych misji bojowych. Wymienna płyta dachowa kadłuba w wersjach Specialist Support umożliwia zwiększenie dostępnej objętości do specyficznych wymagań danej konfiguracji. Standardowym wyposażeniem ma być system zapewniający kontrolę środowiska, łączący moduły ogrzewania, klimatyzacji, filtrowentylacji i ochrony przed bronią masowego rażenia. Wóz zapewnia pokonanie przeszkód wodnych do głębokości 1500 mm.

Puma

Pomimo wprowadzania dopiero pierwszych wozów na stan Bundeswehry, prowadzone są dalsze prace mające na celu poprawę ich możliwości taktyczno-technicznych. Przede wszystkim dokonana będzie integracja wieży z wielozadaniowym systemem lekkiego kierowanego uzbrojenia rakietowego MELLS (Spike LR) oferowanego przez spółkę Eurospike. Co warte podkreślenia pociski te mogą być również uzbrojone w głowice odłamkowo-burzące. Rozważana jest kwestia zastąpienia 5,56 mm km MG 4 jako broni mało skutecznej przeciw wielu potencjalnym celom przez broń kalibru 7,62 mm (w grę wchodzi MG5 lub RMG7.62) lub 12,7 mm (M2HB lub napędowy RMG.50). Samo uzbrojenie główne w postaci 30 mm armaty automatycznej MK 30-2/ABM wobec dynamicznie rozwijanych nowych konstrukcji wozów opancerzonych może równie ulec w przyszłości zmianie, poprzez zastąpienie nową konstrukcją o większym kalibrze.

Brana jest tu pod uwagę m.in. 35 mm armata napędowa Wotan35 zasilana amunicją 35x228 mm dla której zastosowany pocisk przeciwpancerny jest w stanie pokonać 130 mm pancerz stalowy ustawiony pod kątem 0^0, co jest wielkością o ok. 20% lepszą niż dla dotychczasowej, adekwatnej amunicji 30x173 mm. Osłonność wozu może być zwiększona po zamontowaniu na nim nowej wyrzutni granatów dymnych TSWA 6, działającej niezależnie od położenia samej wieży co m.in. zapewnia pełny kąt ostrzału w płaszczyźnie horyzontalnej (wyrzutnia wykorzystuje granaty odłamkowo-burzące, dymne, łzawiące, błyskowo-hukowe i zintegrowana jest z własnym dzienno-nocnym przyrządem obserwacyjno-celowniczym).

T-15

Ciężki bojowy wóz piechoty T-15, którego odpowiednikiem - w ograniczonym zakresie - może być jedynie izraelski ciężki transporter opancerzony Namer posiada kilka rozwiązań konstrukcyjnych wprowadzających nową jakość w przypadku pojazdów tego rodzaju. Bezzałogowa wieża wozu, oprócz 30 mm armaty 2A42 i sprzężonego 7,62 mm km PKTM, wyposażona została w dwie podwójne wyrzutnie ppk Kornet-EM, które mogą posiadać tandemową głowicę HEAT lub termobaryczną (szczególnie efektywną w środowisku zurbanizowanym). Zasięg pocisku w zależności od wersji wynosi od 8000 do 10000 m. Skomputeryzowany system kontroli ognia umożliwia działanie w systemie hunter-killer. Zaawansowany system ochrony pasywnej z najnowszymi pakietami ERA jest wzmacniany zastosowaniem ASOP typu hard kill Afganit (działającym w przedziale od 4 do 200 m od bronionego pojazdu) i soft kill. Czołowe i boczne pakiety opancerzenia są łatwo demontowalne, by zapewnić transport wozu różnymi środkami. Tylna rampa została wyposażona w dodatkową osłonę kratownicową redukującą skutki uderzenia pocisków wystrzeliwanych z rgppanc. Modułowość ochrony balistycznej wozu i sam sposób jej mocowania ma zapewnić łatwą adaptację dla przyszłościowych rozwiązań opancerzenia.

Poziom ochrony zwiększa też system detekcji opromieniowania wiązką laserową sprzężony z wyrzutniami granatów dymnych i aerozolowych (zapewniają one osłonę wobec przyrządów optycznych, termowizyjnych czy radiolokacyjnych), aktywacji magnetycznych min ppanc. oraz zastosowanie specjalnej farby zmniejszającej sygnaturę w podczerwieni. Ośmiu żołnierzy desantu zajmuje miejsca w fotelach redukujących skutki przeciążeń wywołanych wybuchem miny lub IED pod pojazdem (jest też dodatkowe składane siedzenie dla dziewiątego żołnierza w przedniej części pojazdu). Wóz posiada również wiele wspólnych mechanizmów i zespołów z czołgiem T-14 Armata m.in. elementy kadłuba, układu napędowego, kierowania czy zawieszenia. 1500 KM, 12 cylindrowy silnik zapewnia duży stosunek mocy do masy wynoszący ponad 30 KM/t (prędkość maksymalna ponad 50 tonowego pojazdu wynosi powyżej 70 km/h a zasięg 500 km). Wóz wyposażono w dodatkowy agregat prądotwórczy i specjalny system do pokonywania przeszkód wodnych po dnie (maksymalna głębokość wody do 5 m). T-15 w docelowej wersji może zostać uzbrojony w zdalnie sterowaną wieżę AU220M wyposażoną w 57 mm armatę automatyczną i sprzężony 7,62 mm km.

Kurganiec-25

Uzbrojenie zasadnicze tego wozu jest identyczne jak w T-15, a system ochrony wzmacnia zastosowania dwóch rodzajów ASOP typu hard- i soft kill. W wozie można zamontować różne typy silników o mocy od 500 do 800 KM (ten ostatni zapewnia bardzo wysoki stosunek mocy do masy na poziomie 32 KM/t). Zastosowany układ napędowy pozwala na osiągniecie prędkości maksymalnej ponad 80 km/h i zasięgu 500 km, ale głównie zapewnia on wysoką mobilność taktyczną bwp.

System dookólnych kamer umożliwia uzyskanie obrazu w zakresie 360⁰ wokół pojazdu co znacznie zwiększa świadomość sytuacyjną załogi i desantu. Sama platforma jest zarazem uniwersalnym nośnikiem przeznaczonym pod inne zabudowy m.in. wozu przeciwlotniczego czy wsparcia artyleryjskiego – nośnik moździerza automatycznego. Zapewnienie możliwości pokonywania przeszkód wodnych pływaniem uzyskano m.in. poprzez zamontowaniem burtowych ekranów wypornościowych, które są jednocześnie jednym z elementów zwiększających poziom zapewnianej osłony wozu.

Sposoby rozwoju współczesnych BWP

Wobec współczesnych platform lądowych, w tym również bwp, można wyróżnić dwa zasadnicze kierunki zmian pozwalających na pogodzenie odpowiedniego poziomu zdolności, kosztu oraz możliwości niezawodnej eksploatacji. Z jednej strony podejmowane są kroki zmierzające do podniesienia możliwości wozów już istniejących poprzez ich głębokie modernizacje, z drugiej opracowywane są zupełnie nowe pojazdy. Oczywistym jest, że modernizacji można poddać jedynie wozy, których konstrukcja gwarantuje uzyskanie znacznych korzyści przy niskich kosztach takiej operacji. Obecnie w wielu krajach, nawet zamożnych, stan nakładów na obronność oraz dokonywanie procesu unowocześnienia w wielu obszarach jednocześnie powoduje, że występuje wprost konieczność podjęcia wyboru pomiędzy utrzymaniem istniejącej floty wozów a rozwojem zupełnie nowych zdolności – m.in. opracowaniem nowych pojazdów od podstaw.

Często o właściwym wyborze jednego z tych dwóch ważnych dla wojska kierunków (modernizacja – opracowanie nowej konstrukcji) decydują również takie czynniki jak stan wyników podejmowanych badań i rozwoju w obszarze związanym z danym wozem bojowym czy integracji obecnych, pojawiających się i przyszłych technologii. Pozwalają one m.in. na określenie zdolności i opłacalności (w tym przypadku dla wojsk lądowych) sposobu rozwiązania aktualnych problemów i stawianych nowych wymagań.

Obecnie powszechnie wykorzystuje się zarówno w konstrukcji, jak i opracowaniu nowych wozów, gotowe technologie z innych pojazdów bojowych czy sprawdzone zespoły i układy z rynku cywilnego. Są to nie tylko elementy mechaniczne i elektryczne, ale i zaawansowane rozwiązania elektroniczne i optoelektroniczne. Daje to znaczące oszczędności czasu oraz obniżenie kosztów prac rozwojowych czy badań i testów. Ponadto wysoka unifikacja sprzętowa zapewnia zmniejszenie kosztów eksploatacji i zmniejsza skomplikowanie obecnie rozbudowanego łańcucha logistycznego.

W samym procesie wypracowania wymagań duże znaczenie ma też właściwa ocena obecnych i przyszłych uwarunkowań związanych z użyciem bwp przez dane siły zbrojne. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć określenie możliwości i potencjału przyszłego przeciwnika (charakteru jego działań - symetryczne czy asymetryczne) oraz obszaru użycia (środowiska operacyjnego, geograficznego, politycznego, technicznego, kulturowego czy istniejących zasobów materiałowych). 

Zdolności współczesnych BWP

Żeby współczesny wóz bojowy, taki jak bwp, był zdolny do osiągnięcia taktyczno-technicznych założeń, ale i spełnienia wyzwań wynikających z operacyjno-strategicznych wymagań, oprócz znanych już wcześniej trzech głównych czynników tj. siły ognia, poziomu zapewnionej osłony oraz manewrowości, dochodzą jeszcze te związane z uzyskaniem wysokiej świadomości sytuacyjnej załogi i desantu oraz oparcie jego konstrukcji (głównie układów i zespołów) na filozofii otwartej architektury, to jest przystosowanie do modernizacji i rozbudowy poprzez np. wymianę istniejących bloków wyposażenia.

Wobec powyższego do technicznych czynników mających wpływ na kształt nowego lub modernizowanego bwp możemy zaliczyć wymagania dotyczące wpięcia w sieciocentryczny system przekazywania danych C4ISR, zastosowanie uniwersalnego systemu uzbrojenia, w tym broni precyzyjnej i nieśmiercionośnej, energetycznej, zastosowanie w przyszłości wspierających go systemów bezzałogowych oraz wysoką podatność modernizacyjną. Dochodzi do tego zdolność do zapewnienia odpowiedniego stopnia ochrony, duża manewrowość i autonomiczność działania oraz właściwe wkomponowanie tego systemu uzbrojenia w kompleksowy system działania broni połączonych.

W obszarze zastosowanego systemu uzbrojenia bwp powszechna jest tendencja do zastosowania automatycznych armat kalibru 30÷40 mm (m.in. programy GCV, FRES,RG,Land400), ale zauważalne są kroki zmierzające do zwiększenia kalibru nawet do 60 mm. Polepszenie możliwości ogniowych uzyskuje się również poprzez opracowanie nowej amunicji różnego przeznaczenia w tym coraz większego stosowania amunicji programowalnej. Zwiększone możliwości daje również integracja wieży z wyrzutnią ppk, przy czym już obecnie mówi się o pociskach z wielozakresowymi głowicami bojowymi pracującymi w kilku trybach naprowadzania. Niektóre proponowane rozwiązania systemu samych wyrzutni spełniają rolę uniwersalną poprzez możliwość wystrzelenia różnej amunicji czy nawet małych BSP. Możliwości broni wzmacniają rozbudowane systemy kierowania ogniem pozwalające obecnie na pracę w trybie killer-killer.

W gąsienicowych bwp montuje się coraz mocniejsze jednostki napędowe (przy czym charakteryzują się one równocześnie większą ekonomicznością użytkową), co zapewnia uzyskiwanie wysokich parametrów mobilności w zakresie taktycznym (w tym w środowisku zurbanizowanym, pustynnym, wyżynnym czy lesisto-bagiennym). Pewnym novum są napędy hybrydowe. Natomiast modułowa budowa (głównie elementów związanych z obszarem osłonności wozu) przyczynia się do zwiększenia mobilności w skali operacyjno-strategicznej (możliwość redukcji masy kosztem uzyskanego poziomu ochrony).

Nowoczesne rozwiązania konstrukcyjne pozwalają też na zachowanie zdolności do pokonywania przeszkód wodnych pływaniem w połączeniu z uzyskaniem dość wysokiej (przy porównaniu z poprzednimi generacjami bwp) ochrony balistycznej, ale już wyraźnie odbiegającej od współcześnie preferowanych wymagań oraz z ryzykiem poważnych przyszłych problemów modernizacyjnych. Trzeba też zaznaczyć, że konstrukcja pojazdu powinna zapewniać m.in. 10-15 % rezerwę przyrostu masy.

Zapewniany poziom osłonności, oprócz stale modyfikowanej osłony biernej (pancerz zasadniczy, obecnie często wielowarstwowy oraz nakładane na niego osłony dodatkowe takie jak pancerze stalowe, kompozytowe, reaktywne, energetyczne czy wybuchowe zapewniające odporność na wielokrotne trafienie), składa się z aktywnych systemów osłony pojazdów (ASOP – czasami kilku), nowoczesnych i efektywnych systemów ochrony przeciw broni masowego rażenia czy przeciwpożarowych, wykładzin przeciwodłamkowych oraz odpowiedniego rozmieszczenia (izolowania) amunicji i czynników łatwopalnych/wybuchowych we wnętrzu kadłuba. W zakresie osłonności ważne jest również zapewnienie niskiej wykrywalności za pomocą różnych przeznaczonych do tego środków na polu walki.

Konstrukcja bwp powinna zapewnić wysoką możliwość łatwej adaptacji do działania w różnych typach konfliktów i środowiskach pracy. M.in. zakłada się rezerwę dostępnej energii elektrycznej na poziomie 10-15 kW. Nowoczesny bwp charakteryzuje się otwartą architekturą budowy (zwłaszcza w obszarze elektroniki/optoelektroniki i mechaniki).

Wysoką świadomość sytuacyjną załogi uzyskuje się poprzez zastosowaniem pełnego spektrum możliwych środków tj. działających w zakresach widzialnych, podczerwieni, akustycznych, laserowych i radiolokacyjnych. Istnieje wysoka potrzeba pełnozakresowego i automatycznego rozpoznawania celów oraz zapewnienia dominacji w obszarze pozyskiwania i przekazywania danych oraz odporności na przeciwdziałanie i zakłócenia.

Ważnym współcześnie zagadnieniem jest również ochrona elektroniki, optoelektroniki i innych sensorów bwp wobec zagrożeń wynikających z zastosowania cyberataków.

Podsumowanie

Współczesny bwp staje się powoli autonomiczną platformą bojową przeznaczoną do walki zarówno w pełnoskalowym konflikcie militarnym, jak również w działaniach o średniej i niskiej intensywności. W pierwszym przypadku musi on być zdolny do prowadzenia skutecznych działań przeciw siłom posiadających zbliżony/adekwatny potencjał bojowy, w drugim przeciw ugrupowaniom nieregularnym w ramach działań asymetrycznych.

Atutami obecnych i przyszłych bwp powinna być ich wszechstronność użycia, jeśli chodzi o możliwości realizacji różnych zadań, dominacja w obszarze pozyskiwania, analizy i przesyłania danych, szybkie i precyzyjne obezwładnianie/niszczenie wskazanych mu elementów sił przeciwnika oraz ścisłe współdziałanie z innymi systemami uzbrojenia wchodzącymi w skład ugrupowania bojowego wojsk na danym obszarze działań. Pomimo, że nowoczesne bwp wydają się być bardzo kosztownymi i drogimi w eksploatacji systemami uzbrojenia, jednak w obszarze zadań im przeznaczonych stanowią bardzo efektywny i niezawodny środek walki.

Marek Dąbrowski